رسائل الإمام أبي القاسم التبريزي (ت 720هـ) الأصولية رسالتا (الهداية) و(التذكرة) دراسةً وتحقيقاً. The Usuli Treatises of Imam Abu al-Qasim al-Tabrizi (d. 720 AH): Al-Hidaya and Al-Tadhkira: A Study and Critical Investigation | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| الدراية | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Volume 24, Issue 29, October 2025, Pages 513-604 PDF (2.6 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Document Type: المقالة الأصلية | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| DOI: 10.21608/drya.2025.465378 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Author | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ابتهال بنت مضيف السفياني* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| أصول الفقه، كلية الشريعة والأنظمة، جامعة الطائف، السعودية | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Abstract | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| يتناول هذا البحث تحقيق رسالتين أصوليتين للإمام أبي القاسم التبريزي (ت 720هـ)؛ وهما: رسالتا الهداية والتذكرة. وتبرز أهمية هذا التحقيق في إظهار جانبٍ من النتاج العلمي الأصولي في تبريز خلال العصر الإيلخاني، وتسليط الضوء على إسهام علمائها في التأليف الأصولي، إضافةً إلى سدّ فجوةٍ في الدراسات المعاصرة التي تناولت المصنفات الأصولية في تلك المرحلة، وحفظ تراث عالمٍ قلّ أن حظي بالبحث والتحليل؛ مما يعيد الاعتبار لدور تبريز العلمي ومكانتها في التاريخ الفكري الإسلامي. وقد اتّبعت الدراسة منهج التحقيق العلمي للنصوص؛ فوثّقت نسبة الرسالتين إلى مؤلفهما، وقابلت نصوصهما بما تيسّر من النسخ الخطية، وأخرجتهما محقَّقتين مع التعليق على المواضع المشكلة، وعزو الآيات، وترجمة الأعلام، وتخريج الأحاديث، وإحالة الأقوال إلى مصادرها المعتمدة، ودراسة منهج المؤلف في معالجة مسائل أصول الفقه، واستنباطاته واستدلالاته العقلية والنقلية، وموقعه من المدارس الكلامية والفقهية التي تأثّر بها. وخلصت الدراسة إلى بيان ملامح منهج الإمام التبريزي وموارده الفكرية، فظهر تأثره بمدرسة أبي الحسن الأشعري في أصول الدين، وبأصول الشافعية في مباحث أصول الفقه. كما أكّدت استمرار حضور العربية لغةً للتأليف في البيئة الفارسية، وبيّنت القيمة المنهجية للمخطوطات؛ بوصفها مصدرًا أصيلًا من مصادر تاريخ الفكر الأصولي، فضلًا عن إسهام هذا التحقيق في إثراء المكتبة الإسلامية بمصدرين جديدين من التراث الأصولي في القرن الثامن الهجري. Abstract : This study presents a critical edition of two Usuli treatises by Imam Abu al-Qasim al-Tabrizi (d. 720 AH): al-Hidaya and al-Tadhkira. The research aims to highlight a significant aspect of the Usuli scholarship produced in Tabriz during the Ilkhanid era and to fill a gap in contemporary studies concerning the Usuli writings of that period, while preserving the legacy of a distinguished scholar who has received little scholarly attention. The study follows the scientific methodology of textual verification and critical editing. It confirms the attribution of the two treatises to their author, compares the texts with available manuscript copies, and produces a verified edition accompanied by annotations on problematic passages, identification and biography of mentioned scholars, authentication of hadiths, and precise referencing of quotations to their authoritative sources. It also includes an analytical examination of the author’s methodology in dealing with Usul al-Fiqh issues, his rational and textual arguments, and his intellectual position within the theological and juridical schools that shaped his thought. The study concludes that Imam al-Tabrizi was influenced by the Ash‘ari school in Usul al-Kalam and by the Shafi‘i school in Usul al-Fiqh. It further demonstrates the enduring role of Arabic as a language of scholarly expression in the Persian milieu and underscores the methodological value of manuscripts as original sources for the history of Usuli thought. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Keywords | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| أبو القاسم التبريزي ، الهداية ، التذكرة ، رسائل أصولية ، العصر الإيلخاني. Abu al Qasim al Tabrizi; Critical Edition; al-Hidaya; al-Tadhkira; Usuli Treatises; Ilkhanid Era; Usul al-Fiqh | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| References | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
قائمة المصادر والمراجع:
References : al'iibanat ean 'usul aldiyanati, 'abu alhasan ealii bin 'iismaeil al'asheari, dar al'ansar, alqahira (1397 hi). 'abkar al'afkar fi 'usul aldiyn, ealiin bin muhamad alamdi, dar alkutub walwathayiq alqawmiati, alqahira (1424 hi / 2004 mi). al'iibhaj fi sharh alminhaji, ealii bin eabd alkafi alsabakii waeabd alwahaab bin ealiin alsabki, dar albuhuth lildirasat al'iislamiat wa'iihya' alturath (1424 hi / 2004 mi). al'iihkam fi 'usul al'ahkami, ealiin bin muhamad alamdi, almaktab al'iislamii, bayrut - dimashq , (altabeat althaaniat 1402h/1982m)'iihya' eulum aldiyn,abu hamid muhamad bin muhamad alghazalii altuwsi, dar almaerifati, bayrut (da.t.).'akhlaq aleulama'i, muhamad bin alhusayn alajurri albaghdadiu, alriyaasat aleamat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta' waldaewat wal'iirshadi, alsueudiati, (1398h/1978m) 'iirshad alfuhul 'iilaa tahqiq alhaqi min eilm al'usula, muhamad bn ealiin alshuwkani, dar alkitaab alearabii (1419h / 1999 mi). al'asma' walsafati, 'ahmad bin alhusayn bin ealiin alkharasanii albayhaqi, maktabat alsawadii, jida (1413 hi / 1993 mi). al'ashbah walnazayir, eabd alwahaab bn taqi aldiyn alsabki, dar alkutub aleilmia (1411 hi / 1991 mi). al'ashbah walnazayir, eabd alwahaab bn ealiin alsabki, dar alkutub aleilmia (1411 hi / 1991 mi). 'usul alfiqah, muhamad bin muflih almaqdisii alraaminii alsaalihii alhanbali, maktabat aleabikan (1420 hi / 1999 mi).'iiejaz alqurani, muhamad bin altayib albaqlani, dar almaearifi, misr (1997 mi).al'aelami, khayr aldiyn bin mahmud bin muhamad bin ealiin bin faris alzarkali, dar aleilm lilmalayini, bayrut (altabeat alkhamisat eashrata, 2002ma).aliaqtisad fi aliaetiqad,'abu hamid muhamad alghazalii altuwsi, dar alkutub aleilmiati, bayrut (1424 hi / 2004 mi). 'iinbah alruwat ealaa 'anbah alnahaati, jamal aldiyn eali bin yusif alqaftii, dar alfikr alearabii, alqahirati, wamuasasat alkutub althaqafiatu, bayrut (altabeat al'uwlaa, 1982ma). al'iinsafi, muhamad bin altayib albaqlani, almaktabat al'azhariat liltarathi, alqahira (2000mi). albahr almuhit fi 'usul alfiqah, muhamad bin eabd allah bn bihadir alzarkashi, dar alkatbi (1414 hi / 1994 mi). albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabiri, eumar bin ealii bin 'ahmad (abin almlqqin ), dar alhijrat lilnashr waltawziei, alrayad, alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1425h-2004m. tarikh al'adab alearabii, shawqi dayfa, dar almaearifi, misr (1960 - 1995 mi). tarikh al'adab fi 'iiran min alsaedi 'iilaa aljami, 'iidward brawn, almajlis al'aelaa lilthaqafati, alqahira (2005 mi). altaarikh alkabira, mhmmad bin 'iismaeil albukhariu , dayirat almaearif aleuthmaniati, haydar abad, aldakna.altabasurat fi 'usul alfiqah, 'iibrahim bin ealiin alshiyrazi, dar alfikri, dimashq (1403 hi).tashnif almasamie bijame aljawamie , muhamad bin eabd allah alzarkashii alshaafieii, maktabat qurtibat lilbahth aleilmii wa'iihya' altarathi, bayrut (1418 hi / 1998 mi). altaqrir waltahrir fi eilm al'usula, muhamad bin muhamad bin 'amir alhaji alhalbi, dar alfikri, bayrut (1417 hi / 1996 mi). taysir alwusul 'iilaa minhaj al'usul min almanqul walmaequl , muhamad bin eabd alrahman bin muhamad bin 'iibrahim abn 'iimam alkamiliati, dar alfaruq alhadithat liltibaeat walnashra, alqahira (1423 hi / 2002 mi). aljamie alkabir , mhmmad bn eisaa altirmidhi, dar algharb al'iislamii, bayrut, (1998 mi) aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah salaa allah ealayh wasalam wasunanah wa'ayaamah (shih albukharii), muhamad bin 'iismaeil albukhariu, dar tawq alnajati,( altabeatu: al'uwlaa, 1422hi) jame aljawamie , taj aldiyn eabd alwahaab bin ealiin alsabki, dar tiibat alkhadra'i, makat almukarama (1443 hi). hashiat aleataar ealaa sharh aljalal almahaliyi ealaa jame aljawamiei, hasan bin muhamad aleataar alshaafieii, dar alkutub aleilmia (di.t.). hawwl aism 'amin aldiyn haj bulh,ely 'ashraf sadiqi. namah biharistan: majalat aldirasat walbuhuth hawl alnusakh almakhtutati, almujalad 1, aleaddan 1-2 (rbiea-shta' 2003), s 279. maktabat wamuthaf wamarkaz wathayiq majlis alshuwraa al'iislamii.aldur althamin fi 'asma' almusanafina, ealii bin 'anjib bin euthman bin eabd allah abn alssaey, dar algharb al'iislami, tunus (altabeat al'uwlaa, 2009mi).dar' taearud aleaql walnaqla, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiatin, jamieat al'iimam muhamad bn sueud al'iislamiati, almamlakat alearabiat alsueudia (1411 hi / 1991 mi).dirasat fi hadarat al'iislami, hamiltun jib, dar aleilm lilmalayini, bayrut (1979 mi).aldarar allawamie fi sharh jame aljawamiei, 'ahmad bin 'iismaeil alkurani, aljamieat al'iislamiati, almadinat almunawara (1429 ha/ 2008 mi)diwan almubtada walkhabar fi tarikh alearab walbarbar waman easarahum min dhawi alshaan al'akbaru, eabd alrahman abn khaldun, dar alfikri, bayrut (1408 hi / 1988 mi).alruwh fi alkalam ealaa 'arwah al'amwat wal'ahya' bialdalayil min alkitab walsunati, muhamad bn 'abi bakr alzareii (abin qiam aljawziati), dar alkutub aleilmiati, bayrut (di.t.).alrawd almietar fi khabar al'aqtari, muhamad bin eabd allah alhimyry, muasasat nasir lilthaqafati, bayrut (1980 mi). rawdat 'uwli al'albab fi maerifat altawarikh wal'ansabi, dawud bin muhamad albanakti, almarkaz alqawmii liltarjamati, alqahira (2007 mi). safinat tabriza, 'abu almajd muhamad bin maseud altabrizi( makhtuta) maktabat majlis alshuwraa al'iislamii (tahran),ruqamMS 14590. salim alwusul 'iilaa tabaqat alfuhula, mustafaa bin eabd allah alqistantinii aleuthmanii (haji khalifata), maktabat 'iirsika, 'iistanbul - turkia (2010mi). sunan abn majah, muhamad bn yazid alqazwini, dar 'iihya' alkutub alearabiati, fayasal eisaa albabi alhalbi, (du.ta), (da.t). sunan 'abi dawud, 'abu dawud sulayman bin al'asheath alsajistani, almaktabat aleasriati, sayda, bayrut, (du.ta), (di.t). sayr 'aelam alnubala'i, muhamad bn 'ahmad aldhahbi, muasasat alrisalati, (altabeati: althaalithati, 1405 hi - 1985 mi) sharah altalwih ealaa altawdihi, saed aldiyn maseud bin eumar altaftazani, maktabat sabihi, misr (da.t.).sharh aleaqidat al'asbahaniata, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiata, maktabat dar alminhaji, alriyad (1430 ha).sharah mukhtasar abn alhajibi, eabd alrahman al'iiji, dar alkutub aleilmiati, bayrut (1424 hi / 2004 mi).sharah mukhtasar alrawdata, sulayman bin eabd alqawii altuwfiu alsarsiria, muasasat alrisala (1407 hi / 1987 mi).sahih muslamin, muslim bin alhjjaj alnaysaburi, dar 'iihya' alturath alearabii, lubnan, bayrut, (du.ta), (di.t).sayd alkhatiru, eabd alrahman bin ealii aljawzi, dar alqalami, dimashq (1425 hi / 2004 mi). tabaqat alshaafieiat alkubraa, taj aldiyn eabd alwahaab bin ealii alsabki, hajar liltibaeat walnashr waltawziei, (altabeati: althaaniati, 1413h.) tabaqat alshaafieiati, 'abu bakr bin 'ahmad bin muhamad bin eumar al'asadii alshahbiu aldimashqi,ealam alkutab, bayrut, (altabeati: al'uwlaa, 1407hi) aleaqidat alnizamiat fi al'arkan al'iislamiati, eabd almalik bin eabd allh aljuayni, almaktabat al'azhariat liltarathi, alqahira (altabeati: althaalithati, 1413 hi ) gharib alhadithi, hamad bin muhamad albasti alkhatabii, dar alfikri, dimashq (1402 hi / 1982 mi).alfatawaa alkubraa, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiatin, dar alkutub aleilmia (1408 hi / 1987 mi).alfath almubayn fi tabaqat al'usuliiyna, eali mustafaa almaraghi, matbaeat 'ansar alsunat almuhamadia (1366 hi / 1947 mi).alfaqih walmutafaqihi, 'ahmad bn ealiin alkhatib albaghdadii, dar abn aljuzi, alsueudia (1421 hi).qisat alhadarati, wil diuranti, dar aljili, bayruta; almunazamat alearabiat liltarbiat walthaqafat waleulumi, tunis (1408 hi / 1988 mi).alkamil fi altaarikhi, ealiin bin muhamad alshaybanii aljazarii( abn al'uthir), dar alkitaab alearabii, bayrut (1417 hi / 1997 mi). kitab altaerifati, ealiun bin muhamad alzayn alsharif aljirjanii, dar alkutub aleilmiati, bayrut (1403 hi / 1983 mi). lawayih al'anwar alsuniyat waliwaqih al'afkar alsuniyat ,muhamad bin 'ahmad alsifarinii alhanbali, maktabat alrushd lilnashr waltawzie, alriyad (1415 hi / 1994 mi). almathir alsultaniatu, eabd alrzzaq bik bin najfali khan aldunbali, almajlis al'aelaa lilthaqafati, alqahira (altabeat al'uwlaa, 2005mi). majmue alfatawaa, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiata, majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat alnabawia (1416 hi / 1995 mi). mukhtasar minhaj alsuwl wal'amal fi eilmay al'usul waljadali, eamru euthman abn alhajibi, dar abn hazma, bayrut (1427 hi / 2006 mi). almadkhal 'iilaa eilm almukhtasarati: almukhtasarat alfiqhiat nmwdhjan, eabd allh bin muhamad alshamranii , dar tiibat lilnashr waltawziei, alriyad (1429 hi / 2008 mi). murajaeatu: safinat tabriza, wadhakhirat tabriza: almawsueat al'iilkhaniat alkubraa. lin, jurj. majalat madrasat aldirasat alsharqiat wal'afriqiati, almujaladi(71), (aleadad 2 ,2008), s 247-252. kambiridji: matbaeat jamieat kambiridji. almustasfaa fi eilm al'usuli, muhamad alghazalii altuwsi, muasasat alrisalati, bayrut (1417 ha / 1997 mi). musnad al'iimam 'ahmad bin hanbal, 'ahmad bin mhmmad bin hanbal alshiybani, muasasat alrisalati(altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2001 mi) misbah alzujajat fi zawayid abn majh, shihab aldiyn 'ahmad bin 'abi bakr albusiriu alkinanii alshaafieii, dar alearabiati, bayrut, (altabeati: althaaniati, 1403h.) almatalib alealiat min aleilam al'iilahi, muhamad bin eumar alraazi, dar alkitaab alearabii, bayrut (1407 hi / 1987 mi). muejam albildan, yaqut bin eabd allh alruwmiu alhamawi, dar sadir, bayrut (1995 mi). maqalat al'iislamiiyn wakhtilaf almusaliyna, 'abu alhasan ealii bin 'iismaeil al'asheari, dar franz shtayiz, fisbadin - 'almania (1400 hi / 1980 mi). alnubawaati, 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiata, 'adwa' alsalafi, alriyad (1420 hi / 2000 mi). nusb alrrayt li'ahadith alhidayat ,eabd allh bin yusif alziylei,muasasat alrayaan liltibaeat walnushri, bayrut, lubnanu, dar alqiblat lilthaqafat al'iislamiati, jddat, alsaeudiati,( altabeatu: al'uwlaa,1418h/1997ma.) nafayis al'usul fi sharh almahsuli, 'ahmad bin 'iidris alqarafi, maktabat nizar mustafaa albaz (1416 hi / 1995 mi). nihayat alwusul fi dirayat al'usulu, muhamad bin eabd alrahim al'armawii alhindii, almaktabat altijariati, makat almukarama (1416 hi / 1996 mi). nihayat alwusul fi dirayat al'usulu, muhamad bin eabd alrahim al'armawii alhindii, almaktabat altijariati, makat almukarama (1416 hi / 1996 mi). alwaraqatu, eabd almalik bin eabd allh bin yusuf aljuayni, maktabat dar alturath ,alqahirati,( 1397hi/1977mi)
wfyaat al'aeyan wa'anba' 'abna' alzamani, 'ahmad bin mhmmad abn khllikan, dar sadr, bayrut( altabeatu: al'uwlaa, 1994m) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Statistics Article View: 4 PDF Download: 2 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||