عَلَامَات نِهَايَةِ اَلْعَالَمِ بتَصَاوِيرِ اَلْمَخْطُوطَاتِ اَلدِّينِيَّةِ اَلْعُثْمَانِيَّةِ "اَلْمَسِيحُ اَلدَّجَّالُ أُنْمُوذَجًا" | ||||
مجلة الإتحاد العام للآثاريين العرب | ||||
Article 11, Volume 24, Issue 2, June 2023, Page 337-375 PDF (2.02 MB) | ||||
Document Type: Civilization of Arab world - Ancient Civilizations | ||||
DOI: 10.21608/jguaa.2023.180781.1285 | ||||
View on SCiNiTO | ||||
Author | ||||
هالة المحمدي | ||||
الآثار الإسلامية- كلية الآثار - جامعة مصر للعلوم والتكنولوجيا | ||||
Abstract | ||||
تُعد قصة المسيح الدجَّال واحدةً من ضمن علامات نهاية العالم الكبرى، وقد صُوَرُ بشكل أساسي ومشترك بالمخطوطات الدينية العثمانية وخصوصا التي لها صلة بعلامات نهاية العالم خلال القرن (10-12ه/16-18م)، وسوف تتناول الدراسة تصاوير المسيح الدجَّال بالمخطوطات الدينية العثمانية والتي ارتبطت بظروف سياسية أدت لزيادة إنتاج هذه التصاوير كمخطوط أحوال القيامة، ومخطوط مفاتيح الجفر الجامع وغيرها، وتُظهر الدراسة كيف عبر المصور العثماني عن المسيح الدجَّال وأوصافه، وكذلك تحديد الموضوعات المصورة للمسيح الدجَّال، إلى جانب إظهار مدى دراية المصور العثماني وإلمامه بالأحاديث النبوية (الشريفة) فيما روي عن المسيح الدجَّال، وحصر السمات المشتركة والمختلفة بين تصاويره ومقارنتها بالأحاديث النبوية (الشريفة) ونصوص المخطوطات المصورة. وقد اتبعت الدراسة المنهج الوصفي والذي يخص توضيحًا موجزًا عن تعريف اسم المسيح الدجَّال في ضوء العقيدة الإسلامية، يليه إيضاح وشرح تصاوير المسيح الدجَّال بالمخطوطات الدينية العثمانية، والمنهج التحليلي المقارن؛ ويتناول الموضوعات المصورة للمسيح الدجّال ثم شرح الأسلوب الفني للتصاوير وتحليلها ومقارنتها في ضوء ما ورد بنصوص المخطوطات المصورة والأحاديث النبوية (الشريفة). | ||||
Keywords | ||||
تصاوير; مخطوطات; عثماني; المسيح; الدجَّال | ||||
References | ||||
-القرآن الكريم -The Holy Quran
-الكتاب المقدس -Al – kitāb al- Mūqadas
- البخاري، محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة(194-256هـ)، صحيح البخاري، كتاب الفتن، دمشق: دار ابن كثير، 2002م. - al-Buḫārī, Muḥammad ibn Ismāʻīl ibn Ibrāhīm ibn al-MuġĪrah (194-256A.h), Ṣaḥīḥ al-Buḫārī, Kitāb al – Fitan, Dimāšq: Dār Ibn Kaṯīr lil-Nashr, 2002A.h.
-ابن الأثير، مجد الدين أبو السعادات المبارك بن محمد الجزري (ت 606هـ)، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق محمود محمد الطناحي، جـ. 4، إيران: مؤسسة اسماعيليان، د.ت. -Ibn al-p, Majd al-Dīn Abū l-Saʿādāt al-Mubārak bin- Muḥammad al-ǧazarī (D:606 A.h), Al-Nihāya fi ġarib al-ḥadīṯ, Reviwed by: Maḥmūd Muḥammad Ṭanāḥī, Vol 4, Īrān: Muʼassasat Ismāʻīlīyān, d.t.
- ابن حنبل، أحمد بن محمد، مُسند الأمام أحمد، تحقيق شعيب الأرناؤوط وآخرون، 50 جزء، بيروت: مؤسسة الرسالة، 1999م. -IBN Ḥanbal, Aḥmad ibn Muḥammad,Musnad al-Imām Aḥmad ibn Ḥanbal, Reviwed by:Šuʻayb al-Arnāʼūṭw Ākharūn, Bayrūt: Muʼassasat al-Risālah, 1999A.d.
- أبى داود، سليمان ابن الأشعث السجستَاني (ت: 275هـ)، سنن أبى داود، تحقيق محمد ناصر الدين الألباني، مجـ 1، الرياض: مكتبة المعارف للنشر، 1998م. -Abū Dāʻūd, Sulaymān ibn al-Ašʻaṯ al-Siǧistānī (D: 275A.H), Sunan Abī Dāwūd, Reviwed by: Muḥammad Nāṣir al-Dīn al-Albānī, Vol 1, al-Riyāḍ: Maktabat al-Maʻārif lil-Nashr, 1998A.d.
-الزبيدي، محمد مرتضى ابن محمد الحسيني (ت: 1205هـ)، تاج العروس من جواهر القاموس، جـ.7، بيروت: دار الكتب العلمية، د.ت. - al-Zabīdī, Muḥammad Murtaḍá ibn Muḥammad al-Ḥusaynī (d: 1205A.h), Tāǧ al-ʻarūs min ǧawāhir al-qāmūs, Bayrūt: Dār al-kūtūb al-ʿIlmīya, d.t.
- السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن بن أبى بكر (ت911ه)، نزول عيسى بن مريم آخر الزمان، تحقيق محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت، 1985م. -al-Suyūṭī, Ǧalāl al-Dīn ʻAbd al-Raḥmān ibn Abī Bakr (D.911A.H), Nuzūl ʿĪsā ibn Maryam āḫir al-zamān, Reviwed by: Muḥammad ʻAbd al-Qāder Aṭā, Bayrūt: Dār al-kūtūb al-ʿIlmīya, 1985A.d.
-......، الحاوي للفتاوي في الفقه وعلوم التفسير والحديث والأصول والنحو والإعراب وسائر الفنون، جـ.2، بيروت: دار الكتب العلمية، 2000م. --………., al-Ḥāwī lil-fatāwā fī al-fiqh wa-ʻulūm al-tafsīr wa-al-ḥadīṯ wa-al-uṣūl wa-al-naḥw wa-al-iʻrāb wa-sāʼir al-funūn, Vol 2, Bayrūt: Dār al-kūtūb al-ʿIlmīya, 2000A.d.
-الفيروزابادى، مجد الدين محمد بن يعقوب الشيرازي، القاموس المحيط، جـ.3، القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1979م. -Al-Fīrūzābādī, Maǧd al-Dīn Muḥammad ibn Yaʻqūb al-šīrāzī, al-Qāmūs al-Muḥīṭ, vol 3, Cairo: al-Hayʼah al-Miṣrīyah al-ʻĀmmah lil-Kitāb, 1979A.d.
-القرطبي، أبي عبد الله محمد بن أحمد (ت 671هـ)، التذكرة بأحوال الموتى وآمور الآخرة، مجـ 1، الرياض: دار المنهاج، 1425هـ/2004م - al-Qurṭubī, Abū ʿAbdullāh Muḥammad ibn Aḥmad, al-Taḏkirah fī aḥwāl al-mawtá wa-umūr al-āḫirah, vol 1, al-Riyāḍ: Dār al-minhāj, 1425A.H.
-القشيري، مسلم بن الحجاج أبو الحسين النيسابوري، صحيح مسلم، باب الفتن وأشراط الساعة، تحقيق محمد فؤاد عبد الباقي، مجـ 4، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1955م. - al-Qušayrī, Muslim ibn al-Ḥaǧāǧ Abī al-Ḥusayn al-Naysābūrī, Ṣaḥīḥ Muslim, bāb al-fitan wa-šrāṭ al-sāʻah, Reviwed by: Muḥammad Fuʼād ʻAbd al-Bāqī, vol 4, Bayrūt: Dār Iḥyāʼ al-Turāṯ al-ʻArabī, 1955.
-- ابن الأنباري، محمد بن القاسم (ت ٣٢٨هـ)، الأضداد في اللغة، القاهرة: المطبعة الحسينية المصرية، د.ت -IBn al-Anbārī, Muḥammad ibn al-Qāsim, al-Aḍdād fī al-luġah, Cairo: Al-Maṭba،a al-Ḥusayniyyah, d.t.
- ابن ماجة، أبى عبد الله محمد بن يزيد القزويني 207-275هـ، سُنن ابن ماجة، تحقيق محمد فؤاد عبد الباقي، القاهرة: دار إحياء الكتب العربية، د.ت. -Ibn MaǦah, Abi ʻAbdullāh Muḥammad ibn Yazīd al-Qazwīnī 207-275A.H, Sunan ibn Māǧa, Reviwed by: Muḥammad Fuʼād ʻAbd al-Bāqī, Vol .1, Cairo: Dār Iḥyāʼ al-Kutub al-ʻArabīyah, d.t.
- المتقي الهندي، علاء الدين علي بن حسام الدين (ت 975هـ) ، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، جـ. 14، 1981م. - al-Muttaqī al-Hindī, ʻAlī ibn Ḥusām al-Dīn(d: 975A.h), Kanz al-ʻummāl fī sunan al-aqwāl wa-al-afʻāl, Vol 14, 1981.
- المصري، آمال، أزياء المرأة في العصر العثماني، القاهرة: دار الآفاق العربية، 1999م. - Al-maṣrī, Āmāl, Azyā' al-mar'a fī al-،aṣr al-،oṭmānī, Cairo: Dār al-āfāq al-،arabīyya, 1999.
- مطاوع، حنان عبدالفتاح محمد "الألوان ودلالتها في الحضارة الإسلامية: مع تطبيق على نماذج من المخطوطات العربي"، مجلة الاتحاد العام للآثاريين العرب، جـ. 18، 2017. - Mutawi،, Ḥ anān ،abd al-fatāḥ Muḥammad, « al-Alwān wa Dalālātihā fī al-Ḥaḍāra al-islāmiyya: m، Taṭbīq ،alā namāḏğ min al-maḫṭūṭāt al-،arābī », Maǧallaẗ Al-Itiḥād Al-ʿām Lil Aṯārīyin Al-ʿarabJGUAA18, 2017.
-ابن منظور، أبي الفضل جمال الدين محمد بن مكرم بن على بن أبى القاسم (ت 711هـ)، لسان العرب، 15 جزء، بيروت: دار صادر، 1414ه. - IBN MANẒŪR, Ǧamāl al-Din Abū al-Faḍl Muḥammad bin Makram bin ʿAlī bin Abi al Qāsim (D: 711A.h), Lisān al-ʿArab, 15 vols, Bayrūt: Dār Ṣadir, 1414 A.h.
- نور، حسن محمد، التصوير الإسلامي الديني في العصر العثماني، كلية الآداب، جامعة جنوب الوادي، 1999م. -Nūr, Ḥassan Mūḥmmad, al-Taṣwīr al-ʾislāmī al-dīnī fī al-ʿaṣr al-ʿuṯmānī, Faculty of Art sohag/ South Valley University, 1999.
- ياسين، عبدالناصر، الرمزية الدينية في الزخرفة الإسلامية (دراسة في ميتافيزيقا الفن الإسلامي)، القاهرة: مكتبة زهراء الشرق، 2006م. - Yāsīn, ʻAbd al-Nāṣir, al-Ramzīya al-dīnīya fī al-zaḫrafa al-Islāmīya (Dirāsa fī mītāfiziqā al-fan al-ʾislāmī), Cairo: Maktabat Zahrāʼ al-šarq, 2006.
پور، خيرالنساء محمّد وزنديه، معصومه، "بررسى تطبيقى «دجال» در اديان إيران باستان واديان ابراهيمى"، دوره 2، شماره 7، مطالعات قرآنی، 1390/ 2019م. PŪR ḪAYR AL-NISAʿ MUḤAMMAD & ZANDIYYEH, Ma،sūma, «Bararsī Taṭbīqī "Dağāl" Der Adyān Īrān, Bastān wa Adyān Ibrāhīmī» Muṭālaʿā qurʾānī 2, №7, 1390.
سعيد، اخوانى وفتانه، محمودی، "واکاوی لایه های معنایی در نگاره های فالنامه نسخه طهماسبی با رویکرد آیکونولوژی"، هنرهای زیبا) هنرهای تجسمی(، دوره 24، شماره 3، 1398/2019م. SA،ĪD, AḪWĀNĪ W FATĀNAH, MAḤMŪDĪ, «Wakawī lāyeh Hay Ma،nāyyī Der Nakārah Hay Falnāmah, Nūsḫah Ṭhmāsebī Ba Rūykard Aykūnūlūšī », Hanrhāy Zība, Hanrhāy Taǧasumī24, №3, 1398/2019.
And, M., Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, YKYdeki Kitapları, İstanbul, 2007.
Artan, T., ″Painting in the provinces and in the capital: Patronage and subject matter in Baghdad″, Ed. Suraiya Faroqhi, Vol 3, Cambridge university press, 2006.
Evliya Celebi, Seyahatnamesi: İstanbul, Ed. Seyit Ali, Dagli, İstanbul, Yapi Kredi Yayinlari, 1999.
Faraj, I., «Relegious Effects on the iranian paintings», Master 2 Histoire de l'Art, Université Panthéon-Sorbonne, Paris, 2015.
Farhad, M., Serpil, B., Falnama: The Book of Omens, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution, 2009
Faroqhi, S., The later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge history of Turkey, Vol. 3, Cambridge University Press, 2006.
Feridun M., Emperyal Kentlerin Uğursuzluğu: İstanbul ve Apokaliptik Temalar, Antik Çağ’dan XXI, İstanbul, 348-350, 2015.
Gökdaş, Y., Erbaş, K., « Ahvȃl-I Kıyȃmet Yazmalarında Kıyamet Öncesini Konu Edinen Minyatürler », Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, Atatürk Üniversitesi, Cilt 34, 2015.
Gruber, Ch., “Signs of the Hour-Eschatological Imagery in Islamic Book Arts”, Ars Orientalis, vol 44, pp.40-60, 2014.
Harman, M., “Başlangıcından 17 Yüzyıl Kadar İslam Minyatür Sanatında Bazı Cehennem Tasvirlerinin İkonografisi”, ilahiyat fakültesi dergisi 2, Süleyman demirel üniversitesi, , 173-195, 2012.
…………, «Osmanli Gorsel Dnyasinda “Kızılbaşlar”: Tercüme-İ Miftah-ı Cifru'l-Cami'de Yer Alan“Deccal ve Taraftarlari” Tasvirlerinin Politik Bir Okuması», Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12, 2015.
…………, «Osmanlı Minyatür Sanatından bir Cehennem örneği; Ahval-İ Kıyamet ’te Yer Alan Ejderha Şeklindeki Cehennem», Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9, 1065-1072, 2016.
Kaplan, N., «Osmanli Resi̇m Sanatinda Cehennem Tasvi̇rleri̇», Mukaddime, Sayı 4, 175-195, 2011.
Latteri, N., A Dialogue on Disaster: Antichrists in Jewish and Christian Apocalypses and their Medieval Recensions, The University of San Francisco, 2017.
Onurel, R.,«Kıyamet ve Son Yargı Tasvirlerinde Hibrit İkonografisi», Yayınlanmamış Doktora Lisans Tezi, Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2018.
Rachel, M., Miniature Painting in the Ottoman Baghdad, California, Mazda Publisher, 1990.; Taner, M., «Caught in a Whirlwind: A Cultural History of Ottoman Baghdad as Reflected in Its Illustrated Manuscripts», Doctoral dissertation, Harvard University, Cambridge, 2016.
Serpil, B & others, Ottoman Painting, Trans. by Ellen Yazar, Ankara, 2010.
Seyhan, N., «Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki Minyatürlü yazma eserlerin kataloğu», Yüksek Lisans, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dal, Boğaziçi Üniversitesi, 1991.
Tanındı, Z., “XVI. Yüzyıl Nakkaşlarından Hasan Paşa ve Eserleri”, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul ,1979.
Toprak Y.,«Rükneddîn Ahmed'in Acâibü'l- Mahlûkât Tercümesinde Mitolojik Öğeler», ASEAD 6, Sayi6, 2019.
Turner, A., Cehennemin Tarihi, Ayrinti Yayinlari, 1995.
Yaman, B., «Osmanlı resim sanatında kıyamet alametleri: Tercüme-i Cifru`l-Cami ve tasvirli nüshaları» doktora tezi, Ankara, hacettepe üniversitesi, 2002.
………..., “Ahval-i Kıyamet Yazmaları Resimlerinde Kıyamet Sonrası Hayat”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 24, Sayı 2, 217-234, 2007.
Yüksel, G., «Resimsel Anlatım Bakımından “Acaibü’l Mahlukat”, “Tercüme-i Miftah Cifrü’l-Cami” ve “Ahvâl-i Kıyâmet” Eserlerindeki Mitolojik Unsurlar», The Journal of Academic Social Science Studies, 123-141, 2014. | ||||
Statistics Article View: 431 PDF Download: 367 |
||||