سنة الله في الابتلاء بالضيق والسعة في ضوء سورة الفجر دراسة تفسيرية موضوعية | ||||
مجلة کلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسکندرية | ||||
Volume 39, Issue 1, December 2023, Page 355-428 PDF (2.54 MB) | ||||
DOI: 10.21608/bfda.2024.334615 | ||||
![]() | ||||
Author | ||||
أسماء على عبد الحميد Asmaa Ali Abdul Hamid | ||||
مدرس بقسم التفسير وعلوم القرآن كلية الدراسات الإسلامية والعربية فرع البنات- القاهرة ، جامعة الأزهر الشريف | ||||
Abstract | ||||
القرآن الكريم كتاب الله الحكيم ودستور الأمة القويم, ما ترك صغيرة ولا كبيرة إلا وأبانها ووضع القاعدة العامة فيها, التي متى اتبعها الناس سعدوا في الدنيا والأخرة, ولما كان حال الناس يدور بين الضيق والسعة فمنهم من بسط الله له الرزق ومنهم من قُدر عليه رزقه, وكانت هناك نظرة خاطئة سواء من أصحاب هذه الأحوال أنفسهم أو نظرة الآخرين لهم, ولما كان هذا هو حال القرآن الكريم وذاك حال النظرة الإنسانية في هذه المسألة وأصبح هناك إشكال لدى الجميع – إلا من رحم ربي - وهو الاعتقاد أن التوسعة إكرام والتضييق إهانة؛ آثرت الكتابة في هذا الموضوع (سنة الله في الابتلاء بالضيق والسعة في ضوء سورة الفجر دراسة تفسيرية موضوعية) محاولة لحل هذا الإشكال وبيان وجه الصواب فيه من خلال ما أصّله القرآن الكريم في سورة الفجر, وبيان الحِكَم من هذا الابتلاء (بالضيق والسعة) وكيفية التعامل الصحيح معه وأثر هذا التعامل الصحيح والفهم الدقيق على الفرد والمجتمع , وكذلك بيان ما يترتب من خلل ومضار على الفرد والمجتمع إزاء الفهم الخاطئ والتعامل غير السديد مع مسألة الضيق والسعة. وجاءت الدراسة في مقدمة: تبين أهمية البحث , وأسباب اختياره, وإشكالية البحث, وأهدافه, وخطة البحث, ومنهجه. وتمهيد: فيه الحديث عن سورة الفجر أهدافها ومقاصدها. وثلاثة مباحث: المبحث الأول: يضم تعريف السُّنة الإلهية, وتعريف الابتلاء, وأنواعه , وحِكَمه, وتعريف الضيق والسعة. المبحث الثانى: وفيه الحديث عن الابتلاء بالضيق والسعة من خلال سورة الفجر. المبحث الثالث: الآثار المترتبة على كيفية الفهم لقضية الضيق والسعة. ثم الخاتمة وتتضمن: النتائج, والتوصيات, والفهارس. | ||||
Keywords | ||||
السُّنة الإلهية; الابتلاء; الضيق; السعة; الحِكَم; الآثار المترتبة | ||||
References | ||||
فهرس المراجع والمصادر
References :
1- 'asrar tartib alqurani. almualafa: eabd alrahman bin 'abi bakr jalal aldiyn alsuyutiu (almutawafaa: 911ha). alnaashir: dar alfadilat lilnashr waltawziei.
2- 'adwa' albayan fi 'iidah alquran bialqurani. almualaf : muhamad al'amin bin muhamad almukhtar bin eabd alqadir aljaknii alshanqitii (almutawafaa : 1393h). alnaashir: dar alfikr liltibaeat w alnashr w altawzie bayrut - lubnan. eam alnashr : 1415 hi - 1995m.
3- albahr almuhit fi altafsiri. almualafi: 'abu hayaan muhamad bin yusif bin ealii bin yusif bin hayaan 'uthir aldiyn al'andalusi (almutawafaa: 745hi). almuhaqiqi: sidqi muhamad jamil. alnaashir: dar alfikr - bayrut. altabeatu: 1420 hi.
4- basayir dhawi altamyiz fi litayif alkutaab aleaziza. almualafi: majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfiruzabadaa (almutawafaa: 817h). almuhaqaqi: muhamad eali alnajar. alnaashir: almajlis al'aelaa lilshuyuwn al'iislamiat - lajnat 'iihya' alturath al'iislami, alqahirati.
5- altahrir waltanwiru: (tahrir almaenaa alsadid watanwir aleaql aljadid min tafsir alkitaab almajid) almualafi: muhamad altaahir bin muhamad bin muhamad altaahir bin eashur altuwnusii (almutawafaa : 1393hi) (12/7). alnaashir: aldaar altuwnisiat lilnashr - tunis. sanat alnashri: 1984hi.
6- altaerifati. almualafu: ealiun bin muhamad bin ealiin alzayn alsharif aljirjaniu (almutawafaa: 816hi). almuhaqiqi: dabtuh wasahahah jamaeat min aleulama' bi'iishraf alnaashir. alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan. altabeata: al'uwlaa 1403h -1983m.
7- tafsir abn kathirin: (tafsir alquran aleazimi). almualafu: 'abu alfida' 'iismaeil bin eumar bn kathir alqurashii albasriu thuma aldimashqiu (almutawafaa: 774hi). almuhaqiq: sami bin muhamad salama. alnaashir: dar tiibat lilnashr waltawzie. altabeati: althaaniat 1420h - 1999 mi.
8- tafsir 'abi alsueud ('iirshad aleaql alsalim 'iilaa mazaya alkutaab alkarim). almualafu: 'abu alsueud aleimadii muhamad bin muhamad bin mustafaa (almutawafaa: 982h). alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut .
9- tafsir albaghwi: (maealim altanzil fi tafsir alqurani). almualafi: muhyi alsanat , 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawi alshaafieii (almutawafaa: 510h). almuhaqiq : eabd alrazaaq almahdi. alnaashir : dar 'iihya' alturath alearabii -birut. altabeat : al'uwlaa 1420 hu.
10- tafsir alraazi: (mafatih alghib). almualafu: 'abu eabd allah muhamad bin eumar bin alhasan bin alhusayn altaymi alraazi almulaqab bifakhr aldiyn alraazii khatib alrayi (almutawafaa: 606h). alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrutu.alitabeata: althaalithat - 1420 hi .
11- tafsir alraaghib al'asfahani. almualafu: 'abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfuhanaa (almutawafaa: 502hi) (1/185). juz' 1: almuqadimat watafsir alfatihat walbaqaratu. tahqiq wadirasatu: du. muhamad eabd aleaziz basyuni. alnaashir: kuliyat aladab - jamieat tanta.altabeat al'uwlaa: 1420h - 1999 mi.
12- tafsir alshaerawi: (alkhawatiri) almualafi: muhamad mutualiy alshaerawii (almutawafaa: 1418hi) (18/11015). alnaashir: mutabie 'akhbar alyawma.
13- tafsir alquran lileizi bin eabd alsalami. almualafu: 'abu muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasim bin alhasan alsulami aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama' (almutawafaa: 660h). almuhaqiqi: alduktur eabd allah bin 'iibrahim alwahbi. alnaashir: dar aibn hazam - bayrut. altabeatu: al'uwlaa 1416hi/ 1996m.
14-tafsir alqurtubi: (aljamie li'ahkam alqurani). almualafu: 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr bin farah al'ansarii alkhazrijii shams aldiyn alqurtibii (almutawafaa: 671hi). tahqiq : 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish alnaashir: dar alkutub almisriat - alqahiratu. altabeatu: althaaniat 1384h - 1964 mi.
15- tafsir almawirdi: (alnnkt waleuyuni). almualafu: 'abu alhasan eali bin muhamad bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawardii (almutawafaa: 450hi). almuhaqiqi: alsayid bin eabd almaqsud bin eabd alrahim. alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut / lubnan.
16- tafsir almaraghi. almualafi: 'ahmad bin mustafaa almaraghi (almutawafaa: 1371ha). alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabaa alhalabi wa'awladuh bimasri. altabeati: al'uwlaa 1365 hi - 1946 mi.
17- tafsir alnisafii (madarik altanzil wahaqayiq altaawili).almualafu: 'abu albarakat eabd allah bin 'ahmad bin mahmud hafiz aldiyn alnasfi: (almutawafaa: 710hi). haqaqah wakharaj 'ahadithahu: yusif eali badiwi. rajieh waqadim lahu: muhyy aldiyn dib mastu. alnaashir: dar alkalm altayibi, bayrut. altabeata: al'uwlaa, 1419 hi - 1998m.
18- tahdhib allughati. almualafi: muhamad bin 'ahmad bin al'azharii alhurawi, 'abu mansur (almutawafaa: 370hi).almuhaqaqi: muhamad eawad mureib. alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut. altabeatu: al'uwlaa 2001m.
19- jamie albayan fi tawil alqurani. almualafi: muhamad bin jarir bin yazid bin kathir bin ghalib alamli, 'abu jaefar altabari (almutawafaa: 310hi) (2/49). almuhaqiqi: 'ahmad muhamad shakiri. alnaashir: muasasat alrisalati. altabeatu: al'uwlaa 1420h - 2000 mi.
20- sunan abn majh. almualafa: abn majat 'abu eabd allh muhamad bn yazid alqazwini, wamajat asm 'abih yazid (almutawafaa: 273hi). tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi. alnaashir: dar 'iihya' alkutub alearabiat - faysal eisaa albabi alhalbi.
21- sunan altirmidhi. almualafi: muhamad bin eisaa bin sawrt bin musaa bin aldahaki, altirmidhi, 'abu eisaa (almutawafaa: 279hi). tahqiq wataeliqu: 'iibrahim eutwat eiwad almudaris fi al'azhar alsharif (ja 4,5). alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii - misralitabeati: althaaniati, 1395 hi - 1975 mi.
22- sharh alsunat lilbughawi. almualafi: muhyi alsanat, 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (almutawafaa: 516hi). tahqiqu: shueayb al'arnawuwta-muhamad zuhayr alshaawish, alnaashir: almaktab al'iislamii - dimashqa, bayrut ,altabeati: althaaniati, 1403h - 1983m.
23- shaeb al'iimani. almualafi: 'ahmad bin alhusayn bin eali bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi (almutawafaa: 458h). haqaqah warajae nususah wakharaj 'ahadithahu: alduktur eabd aleali eabd alhamid hamid. alnaashir: maktabat alrushd lilnashr waltawzie bialriyad bialtaeawun mae aldaar alsalafiat bibumbay bialhindi. altabeatu: al'uwlaa 1423h - 2003 mi.
24- alsihah taj allughat wasihah alearabia. almualafu: 'abu nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabii (almutawafaa: 393hi). tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatar.alnaashar: dar aleilm lilmalayin - bayrut. altabeatu: alraabieat 1407 ha - 1987m.
25- sahih albukhari: (aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah -sly allh elyh wslm- wasunanuh wa'ayaamihu). almualafu: muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhari aljaeafi. almuhaqaqa: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir. alnaashir: dar tawq alnajaat , altabeatu: al'uwlaa 1422hi.
26- sahih muslmi:(almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah -sly allh elyh wslm- ). almualafi: muslim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburi (almutawafaa: 261hi). almuhaqaqi: muhamad fuad eabd albaqi. alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
27- aleilal almutanahiat fi al'ahadith alwahiat liaibn aljuzi: jamal aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin eali bin muhamad aljawzi (almutawafaa: 597hi), almuhaqiqi: 'iirshad alhaqi al'athari, alnaashir: 'iidarat aleulum al'athariati, faysal abad, bakistan, altabeatu: althaaniati, 1401h/1981m.
28- aleaynu. almualafu: 'abu eabd alrahman alkhalil bin 'ahmad bin eamriw bin tamim alfarahidii albasri (almutawafaa: 170hi) (madati/ wasie) (2/203). almuhaqiq: d mahdi almakhzumi, d 'iibrahim alsaamaraayiy. alnaashir: dar wamaktabat alhilal.
29- fath alrahman bikashf ma yaltabis fi alqurani. almualifi: zakariaa bin muhamad bin 'ahmad bin zakariaa al'ansari, zayn aldiyn 'abu yahyaa alsuniki (almutawafaa: 926h). almuhaqaqi: muhamad eali alsaabuni. alnaashir: dar alquran alkarim, bayrut - lubnan. altabeata: al'uwlaa 1403h - 1983 m.
30- fath alqidir. almualafa: muhamad bin ealii bin muhamad bin eabd allh alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250ha). alnaashir: dar abn kathirin, dar alkalm altayib - dimashqa, bayrut. altabeata: al'uwlaa - 1414 ha .
31- alfuruq allughawiatu. almualafu: 'abu hilal alhasan bin eabd allh bin sahl bin saeid bin yahyaa bin mihran aleaskarii (almutawafaa: nahw 395ha). haqaqah waealaq ealayhi: muhamad 'iibrahim salim. alnaashir: dar aleilm walthaqafat lilnashr waltawzie, alqahirat - masr.
32- fayd alqadir sharh aljamie alsaghira. almualafi: zayn aldiyn muhamad almadeui baeabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayn aleabidin alhadaadii thuma almanawi alqahiriu (almutawafaa: 1031hi) (3/222). alnaashiru: almaktabat altijariat alkubraa - masir. altabeata: al'uwlaa1356m.
33- alqamus almuhiti. almualafi: majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfayruzabadaa (almutawafaa: 817hi) (1/1264). tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalat bi'iishrafi: muhamad naeim alerqsusy. alnaashir: muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan. altabeata: althaaminati, 1426 hi - 2005 ma.
34- alkashaaf ean haqayiq ghawamid altanzil. almualafi: 'abu alqasim mahmud bin eamriw bin 'ahmada, alzamakhashari jar allah (almutawafaa: 538h). alnaashir: dar alkitaab alearabii - bayrut. altabeatu: althaalithat - 1407h .
35- alkilyati. almualafi: 'ayuwb bin musaa alhusayni alqarimi alkafawi, 'abu albaqa' alhanafiu (almutawafaa: 1094h). almuhaqiq: eadnan darwish - muhamad almasri. alnaashir: muasasat alrisalat - bayrut.
36- libab altaawil fi maeani altanzil. almualafi: eala' aldiyn eali bin muhamad bin 'iibrahim bin eumar alshiyhi 'abu alhasan, almaeruf bialkhazin (almutawafaa: 741hi). almuhaqiqi: tashih muhamad eali shahin. alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut. altabeatu: al'uwlaa - 1415 hu.
37- lisan alearabi. almualafi: muhamad bin makram bin ealaa، 'abu alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansariu alruwayafeaa al'iifriqaa (almutawafaa: 711h). alnaashir: dar sadir- bayrut. altabeatu:althaalithat 1414 hu.
38- mujmal allughat liaibn fars. almualafa: 'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, 'abu alhusayn (almutawafaa: 395hi), dirasat watahqiqu: zuhayr eabd almuhsin sultan, dar alnashra: muasasat alrisalat - bayrutu,alitabeat althaaniat - 1406 hi - 1986 m.
39- mahasin altaawila. almualafi: muhamad jamal aldiyn bin muhamad saeid bin qasim alhalaaq alqasimii (almutawafaa: 1332hi). almuhaqaqi: muhamad basil euyun alsuwdi. alnaashir: dar alkutub alealamayh - bayrut.
40- almuharir alwajiz fi tafsir alkitaab aleaziza. almualafi: 'abu muhamad eabd alhaqi bin ghalib bin eabd alrahman bin tamaam bin eatiat al'andalusi almuharibii (almutawafaa: 542h). almuhaqiq: eabd alsalam eabd alshaafi muhamad. alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut. altabeatu: al'uwlaa - 1422 hu.
41- almustadrik ealaa alsahihayni. almualafu: 'abu eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah bin muhamad bin hamduih bin nueym bin alhakam aldabiu altahmaniu alnaysaburiu almaeruf biaibn albaye (almutawafaa: 405hi). tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eata. alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut. altabeatu: al'uwlaa, 1411 - 1990m.
42- musnad al'iimam 'ahmadu. almualafu: 'abu eabd allah 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshaybani (almutawafaa: 241hi). almuhaqiqi: shueayb al'arnawuwt - eadil murshid, wakhrun. 'iishrafi: d eabd allah bin eabd almuhsin alturki. alnaashir: muasasat alrisalati. altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2001m .
43- masaeid alnazar lil'i sharaaf ealaa maqasid alsuwr. almualafi: 'iibrahim bin eumar bin hasan alribat bin ealii bin 'abi bakr albiqaeii (almutawafaa: 885hi). dar alnashri: maktabat almaearif - alrayad. altabeati: al'uwlaa 1408h - 1987 mi.
44- muejam maqayis allughati. almualafi: 'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, 'abu alhusayn (almutawafaa: 395hi) (madat/blui) (1/293). almuhaqiqa: eabd alsalam muhamad harun. alnaashir: dar alfikr eam alnashri: 1399h - 1979m.
45- mafatih alghib: (altafsir alkabiru). almualafu: 'abu eabd allah muhamad bin eumar bin alhasan bin alhusayn altaymi alraazi almulaqab bifakhr aldiyn alraazi khatib alrayi (almutawafaa: 606h). alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut. altabeata: althaalithat - 1420 hu.
46- almufradat fi gharayb alqurani. almualafu: 'abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghib al'asfuhanaa (almutawafaa: 502hi), almuhaqiqi: safwan eadnan aldaawudi, alnaashir: dar alqalami, aldaar alshaamiat - dimashq bayrut, altabeatu: al'uwlaa - 1412 hu .
47- almawsueat alquraniatu, khasayis alsuwr. almualafa: jaefar sharaf aldiyn. almuhaqiq: eabd aleaziz bin euthman altuwijzi. alnaashir: dar altaqrib bayn almadhahib al'iislamiat - bayrut. altabeatu: al'uwlaa - 1420 hu.
48- nazam aldarar fi tanasub alayat walsuwr. almualafi: 'iibrahim bin eumar bin hasan alribat bin ealii bin 'abi bakr albaqaeii. alnaashir: dar alkitaab al'iislamii, alqahirati.
| ||||
Statistics Article View: 71 PDF Download: 74 |
||||