التطعيمات الوقائية والآثار المترتبة عليها في الفقه الإسلامي دراسة فقهية مقارنة Preventive vaccinations And its implications in Islamic jurisprudence A comparative jurisprudential study | ||||
الدراية | ||||
Volume 23, Issue 25, October 2024, Page 189-282 PDF (1.68 MB) | ||||
Document Type: المقالة الأصلية | ||||
DOI: 10.21608/drya.2024.394578 | ||||
![]() | ||||
Author | ||||
أحمد محمد عبده السايس ![]() | ||||
قسم الفقه المقارن ـــ كلية الدراسات الإسلامية والعربية بنين بدسوق- جامعة الأزهر ـــ مصر | ||||
Abstract | ||||
تعد التطعيمات الوقائية، أحد أهم الاكتشافات التي توصل إليها الإنسان في تاريخ البشرية، حيث تقي من مجموعة من الأمراض الخطيرة والقاتلة والمعدية؛ والتي تعد سببًا رئيسًا في وفيَّات الأطفال أو إحداث إعاقات بهم، ومنها الدفتريا، والحصبة، وشلل الأطفال، وغيرذلك، مرورًا بالأمراض المعدية كفيروس كورونا،وفي حالة كون هذه الأمراض غير مألوفة، فإن ذلك يعني نجاح برامج التطعيمات، ويعد التطعيم ضد مرض من الأمراض هو من أهم أنجح إجراء وقائي يمكن تنفيذه. وقد حث الإسلام على التداوي، والأخذ بالأسباب تجاه ما يصيب الإنسان من أي مرض من خلال القرآن الكريم والسنة النبوية. وقد بينت في هذا البحث،أهمية التطعيمات في حياة الإنسان، وبيان أنواعه، وحرص الإسلام على مشروعية التداوي ومدى إلزام الجميع بتلقي هذه التطعيمات، وبيان الأحكام الفقهية في أخذه، أو الامتناع عنه، والآثار المترتبة عليه، من حيث توفيره، وتصنيعه، وتجربته، وبيعه أو احتكاره، ومدى المسئولية الطبية والمدنيِّة إذا ترتب على أخذه أي ضرر في ظل انتشار الأمراض وخاصة المعدية، وظهور لقاحات لهذه الأمراض كلقاح فيروس كورونا، ومدى الزام الدولة مواطنيها بأخذه كسبب من أسباب الوقاية والتحصين، وللحد من انتشاره أو الإصابة به. ومن التوصيات: سن قانون يجرم الامتناع عن تلقي التطعيمات الوقائية، منذ ولادة الطفل، مرورا بتجريم من يمتنع عن ذلك وقت انتشار الوباء. Abstract: Preventive vaccinations represent one of humanity's most significant achievements, safeguarding against a range of serious, life-threatening infectious diseases that are major contributors to mortality and disability among children, including diphtheria, measles, polio, and others, as well as emerging threats like the coronavirus. The unfamiliarity of these diseases indicates the success of vaccination initiatives, and immunization against illness stands as one of the most vital and effective preventive strategies available. Islam emphasizes the importance of seeking treatment and taking precautions against any affliction through the teachings of the Holy Quran and the Sunnah of the Prophet. This research underscores the significance of vaccinations in human life, detailing their various types and highlighting Islam's emphasis on the legitimacy of treatment. It examines the obligations individuals have to receive these vaccinations and elucidates the jurisprudential rulings regarding their administration or abstention, along with the resultant consequences related to their provision, production, testing, sale, or monopolization. Additionally, it addresses the extent of medical responsibility should any harm arise from vaccinations, particularly in the context of disease proliferation, especially infectious diseases, and the development of vaccines such as those for the coronavirus. Furthermore, it considers the extent to which the state mandates its citizens to receive vaccinations as a preventive measure to curb the spread of infections. Among the recommendations is the enactment of legislation that criminalizes the refusal to receive preventive vaccinations, starting from the child's birth and extending to penalizing those who abstain during an epidemic. | ||||
Keywords | ||||
التطعيمات الوقائية; اللقاحات الطبية; فيروس كورونا; المسؤولية الطبية والمدنية. Immunizations؛ Prophylactic؛ Therapeutic vaccines؛ Coronavirus؛ Medical and civil liability | ||||
Full Text | ||||
المراجع أولا: مراجع اللغة 1-التوقيف على مهمات التعاريف: زين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زيد العابدين ثم المناوي القاهري، ت(1031ه) ، عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1410ه- 1990م. 2-سير أعلام النبلاء: شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي ت (748هـ) مؤسسة الرسالة ، الطبعة: الأولى 1405هـ -1985م 3-لسان العرب: محمد بن مكرم بن علي جمال الدين بن منظور الأنصاري الإفريقي المصري، ت (711هـ). دار صادرـ بيروت ــ لبنان، الطبعة: الأولى، 1410هـ ـ 1990م. 4-معجم المؤلفين: تراجم مصنفي الكتب العربية ، عمر رضا كحالة ، ت (1408هـ) ، دار إحياء التراث العربي - بيروت -. 5-المعجم الوسيط: إبراهيم مصطفى ، أحمد الزيات ، حامد عبد القادر ، محمد النجار ، (مجمع اللغة العربية) دار الدعوة . 6-معجم لغة الفقهاء: أ .د محمد رواسي قلعي جي، دار النفائس- بيروت- لبنان. 7-معجم مقاييس اللغة: أبي الحسين أحمد بن فارس بن زكريا ، ت (395هـ) ، دار الجيل ـ بيروت ـ لبنان 1420هـ ـ 1999م ، الطبعة: الثانية، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون. 8-تهذيب اللغة: أبو منصور محمد بن أحمد الأزهري ، ت (370هـ) ، دار إحياء التراث العربي -بيروت - 2001م 9-المصباح المنير في غريب الشرح الكبير: أحمد بن محمد بن علي المقري الفيومي ، ت (770هـ) ، المكتبة العلمية، بيروت .
ثانيًا : كتب التفسير وعلومه 1-أحكام القرآن ، أحمد بن علي الرازي الجصاص أبو بكر، دار إحياء التراث العربي - بيروت - 1405 ، تحقيق : محمد الصادق قمحاوي. 2-أحكام القرآن ،لأبي بكر محمد بن عبد الله ابن العربي ، دار الفكر للطباعة والنشر - لبنان ، تحقيق : محمد عبد القادر عطا 0 3-جامع البيان عن تأويل آي القرآن ، اسم المؤلف: محمد بن جرير بن يزيد بن خالد الطبري أبو جعفر ، دار النشر : دار الفكر - بيروت – 1405 4-تفسير القرآن العظيم ، اسم المؤلف: إسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقي أبو الفداء ، دار النشر : دار الفكر - بيروت – 1401. 5-الجامع لأحكام القرآن: أبو عبد الله محمد بن أحمد الأنصاري القرطبي ، ت (671هـ ) ، دار الشعب ، القاهرة . ثالثا: كتب الحديث 1-فيض القدير شرح الجامع الصغير ، محمد المدعو بعبد الرؤف المناوي ، مطبعة مصطفى محمد (صاحب المكتبة التجارية الكبرى بمصر)، الطبعة الأولى (1356هـ ـ 1938م) . 2-سنن ابن ماجه : المؤلف : ابن ماجه أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني، (ت: 273هـ) ، تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي ، الناشر : دار إحياء الكتب العربية ـ فيصل عيسى البابي الحلبي . 3-سنن أبي داود : المؤلف : أبو داود سليمان بن الأشعث السجستاني، ت (275هـ) ، المحقق: محمد محيي الدين عبد الحميد ، المكتبة العصرية، صيدا ـــ بيروت . 4-سنن الترمذي : المؤلف : محمد بن عيسى بن سورة بن موسى بن الضحاك، الترمذي ، (ت: 279هـ) ، تحقيق وتعليق : أحمد محمد شاكر (جـ1، 2) ، ومحمد فؤاد عبد الباقي (جـ3) ، وإبراهيم عطوة عوض المدرس في الأزهر الشريف (جـ4 ، 5) ، شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي ــ مصر ، الطبعة : الثانية ، 1395هـ ـ 1975م. 5-سنن النسائي : المؤلف : أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني ، النسائي (ت: 303هـ) ، تحقيق : عبد الفتاح أبو غدة ، مكتب المطبوعات الإسلامية ـ حلب ، الطبعة : الثانية ، 1406هـ ـ 1986م. 6-المستدرك على الصحيحين : المؤلف : أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبدالله ابن محمد بن حمدويه بن نعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (ت: 405هـ) ، تحقيق : مصطفى عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية ـ بيروت ، الطبعة: الأولى ، 1411هـ ـ 1990م . 7-مسند الإمام أحمد بن حنبل : المؤلف : أبو عبد الله أحمد بن حنبل بن هلال ابن أسد الشيباني (ت: 241هـ) ، المحقق : شعيب الأرناؤوط ـ عادل مرشد ، وآخرون ، إشراف : د. عبد الله بن عبد المحسن التركي ، مؤسسة الرسالة ، الطبعة: الأولى ، 1421هـ ـ 2001م . 8-معالم السنن ، المحدث أبو سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم بن خطاب البستي ، الخطابي ، (ت:388هـ). ط: دار المعرفة. 9-شرح النووي على صحيح مسلم (المنهاج في شرح صحيح مسلم بن الحجاج)، الإمام يحيي بن شرف ابن مري حسن بن حسين بن حزام النووي الشافعي أبي زكريا محي الدين ، ت (676هـ) ، دار إحياء التراث العربي ـــ بيروت ـــ1392هـ. 10-شرح صحيح البخاري، أبو الحسن على بن خلف بن عبد الملك بن بطال البكري القرطبي ت(449هـ) ، مكتبة الرشد-السعودية/ الرياض 1423هـ- 2002م ، الطبعة : الثانية. 11-عون المعبود شرح سنن أبو داود: العلامة أبو الطيب محمد شمس الحق العظيم آبادي ، (ت:1329هـ). دار الكتب العلمية ـ بيروت ـ 1995م . 12-فتح الباري : أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي ، ت (852هـ) ، دار المعرفة ـ بيروت . 13-الإحسان في تقريب صحيح ابن حبان : المؤلف : محمد بن حبان بن أحمد ابن حبان بن معاذ بن معبد ، التميمي ، أبو حاتم، الدارمي، البستي (ت:354هـ) ، ترتيب : الأمير علاء الدين علي بن بلبان الفارسي (ت:739هـ)، حققه وخرج أحاديثه وعلق عليه : شعيب الأرناؤوط ، مؤسسة الرسالة ،بيروت ، الطبعة الأولى ، 1408هـ ـ 1988م. 14-التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد: الإمام الحافظ أبو عمر بن عبد البر الأندلسي ، (ت:463هـ). وزارة عموم الأوقاف والشئون الإسلامية ـ المغرب ـ 1387هـ. 15-جامع العلوم والحكم في شرح خمسين حديثًا من جوامع الكلم ، الإمام زين الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن شهاب الدين بن أحمد بن رجب الحنبلي البغدادي ، (ت:795هـ). مؤسسة الرسالة ، بيروت – 1417هـ - 1997م ، الطبعة : السابعة ، تحقيق : شعيب الأرناؤوط ، إبراهيم باجس . 16-سبل السلام شرح بلوغ المرام من جمع أدلة الأحكام ، الشيخ الإمام محمد ابن إسماعيل الأمير اليمني الصنعاني ، (ت:1182هـ). دار إحياء التراث العربي ـ بيروت ـ 1973م . 17-مصباح الزجاجة في زوائد ابن ماجة ، أبو العباس شهاب الدين أحمد بن أبي بكر بن إسماعيل بن سليم بن قايماز بن عثمان البوصيري الكناني الشافعي (ت: 840هـ)، المحقق : محمد المنتقى الكشناوي ، دار العربية ـ بيروت، الطبعة الثانية ، 1403هـ . 18-الموطأ، إمام دار الهجرة مالك بن أنس ، ت (179هـ) .دار إحياء التراث العربي ـ مصر. 19نيل الأوطار شرح منتقى الأخبار ، العلامة محمد بن علي بن محمد الشوكاني ، (ت: 1250هـ). دار الجيل ـ بيروت ـ 1973م . رابعًا : مراجع الفقه الإسلامي : 1ـ الفقه الحنفي 1-بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع: علاء الدين أبو بكر بن مسعود الكاساني، ت( 58هـ ) ، دار الكتاب العربي ـ بيروت - 1982م ، الطبعة: الثانية. 2-حاشية رد المحتار على الدر المختار: محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز الدمشقي الشهير بابن عابدين ، ت( 1252هـ )، دار الفكر للطباعة والنشرـ بيروت ، 1421هـ ـ 2000م . 3-الهداية شرح بداية المبتدي: المتن والشرح لشيخ الإسلام برهان الدين أبي الحسن علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الراشداني المرغياني ،ت( 593ه)، المكتبة الإسلامية ، طبعة الحلبي ، 1355هـ . 4-البحر الرائق شرح كنز الدقائق: لابن نجيم زبن الدين إبراهيم بن محمد بن محمد بن بكر بن نجيم ، ت( 969هـ ) ، دار المعرفة ـ بيروت، الطبعة الثانية. 5-تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق: فخر الدين عثمان بن علي الزيلعي ، (743هـ) ، دار الكتب الإسلامي ـ القاهرة 1313هـ . 6-الجامع الصغير لأبي عبد الله محمد بن محمد الحسن الشيباني، دار عالم الكتب ت بيروت 1406هـ الطبعة الأولى . 7مجمع الضمانات لأبي محمد بن غانم بن عمر البغدادي، ت(1030هـ) ، دار الكتب الإسلامي. 2ـ الفقه المالكي: 1-التاج والإكليل: محمد بن يوسف بن أبي القاسم العبدري أبو عبد الله ، المتوفى سنة 897هـ ، دار الفكر ـ بيروت 1398هـ . 2-حاشية الدسوقي على الشرح الكبير: محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي ، المتوفى سنة 1230هـ ، الفكر - بيروت، تحقيق: محمد عليش . 3-الخرشي على مختصر خليل: أبو عبد الله محمد الخرشي، المتوفى سنة 1101هـ ، دار الفكر للطباعة ـ بيروت. 4-مواهب الجليل: محمد بن محمد بن عبد الرحمن المغربي، المعروف بالحطاب ، المتوفى سنة 954هـ ، دار الفكر ـ بيروت ـ 1398هـ ، الطبعة الثانية. 5-القوانين الفقهية، محمد بن أحمد بن جزى الكلبي الغرناطي، المتوفى سنة 741هـ. 6-البيان والتحصيل، أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي (المتوفى: 520هـ) حققه: د محمد حجي وآخرون، دار الغرب الإسلامي، بيروت – لبنان ، الطبعة: الثانية، 1408 هـ - 1988 م 3ـ الفقه الشافعي: 1-أسنى المطالب شرح روض الطالب: إمام أهل زمانه أبو يحيى زكريا الأنصاري الشافعي، المكتبة الإسلامية. 2-روضة الطالبين: الإمام محيي الدين أبو زكريا يحيى بن شرف النووي الشافعي ، المتوفى سنة 676هـ ، دار المكتب الإسلامي ـ بيروت 1405هـ . 3-السراج الوهاج على متن المنهاج: العلامة محمد الزهري الغمراوي، المتوفى سنة 1337هـ ، دار المعرفة للطباعة والنشر ، بيروت. 4-مغني المحتاج: محمد الشربيني الخطيب، المتوفى سنة 977هـ ، دار الفكر، بيروت. 5-نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج: شمس الدين محمد بن أبي العباس أحمد ابن حمزة بن شهاب الدين الرملي ، الشهير بالشافعي الصغير، المتوفى سنة 1004هـ ، دار الفكر للطباعة ـ بيروت 1404هـ ـ 1984م. 6-فتح العزيز بشرح الوجيز، عبد الكريم بن محمد الرافعي القزويني (المتوفى: 623هـ) ، دار الفكر. 4ـ الفقه الحنبلي: 1-كشاف القناع على متن الإقناع: منصور بن يونس بن إدريس البهوتي، المتوفى سنة 1051هـ ، دار الفكر ـ بيروت 1402هـ . 2-المغني في فقه الإمام أحمد بن حنبل: عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي، المتوفى سنة 630هـ ، دار الفكر ـ بيروت 1405هـ. 3-شرح منتهى الإرادات المسمى دقائق أولى النهى لشرح المنتهى: منصور ابن يونس بن إدريس البهوتي، المتوفى سنة 1051هـ ، دار عالم الكتب ـ بيروت 1996م. خامسا: كتب اصول الفقه. 1-مراتب الإجماع في العبادات والمعاملات والاعتقادات : علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الظاهري أبو محمد ، (ت:456هـ)، دار الكتب العلمية ـ بيروت. 2-المنثور في القواعد: محمد بن بهادر بن عبد الله الزركشي أبو عبد الله ،(ت:794هـ)، ط: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية الكويت 1405هـ. 3-قواعد الأحكام في مصالح الأنام: أبو محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام بن أبي القاسم بن الحسن السلمي الدمشقي، الملقب بسلطان العلماء (المتوفى : 660هـ)، دار المعارف بيروت – لبنان. 4-الموافقات ، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى : 790هـ)، المحقق : أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، دار ابن عفان. سادسا: كتب القواعد الفقهية: 1-الأشباه والنظائر في قواعد وفروع فقه الشافعية: عبدالرحمن بن أبي بكر، الإمام جلال الدين السيوطي، (ت:911هـ)، دار الكتب العلمية- بيروت- 1403، الطبعة: الأولى. 2-الأشباه والنظائر لزين الدين بن ابراهيم بن محمد المعروف بابن نجيم المصري ت(970هـ)، دار الكتب العلمية- بيروت – لبنان ، الطبعة: الأولى، 1419هـ - 1999 م . سابعا: كتب ورسائل فقهية وطبية وقانونية. 1-الأستاذ الدكتور بلحاج العربي ، أحكام التجارب الطبية علي الإنسان في ضوء الشريعة والقوانين الطبية المعاصرة ، دراسة مقارنة ، دار الثقافة ، الطبعة : الأولي ، 1433هـ - 2012م. 2-الحدود الشرعية والأخلاقية للتجارب الطبية علي الإنسان : ا. د. بلحاج العربي، مجلة الوعي الإسلامي ، الكويت ، 2003 م . 3-خالد مصطفى فهمي، النظام القانوني لإجراء التجارب الطبية وتغيير الجنس ومسئولية الطبيب الجنائية والمدنية بين الاتفاقيات الدولية والتشريعات الدولية والتشريعات الوطنية والشريعة الإسلامية دراسة مقارنة ، دار الفكر الجامعي، 2014م. 4-الدكتور أحمد محمد كنعان ، الموسوعة الطبية الفقهية، دار النفائس ، الطبعة : الأولي ، 1420هـ - 2000م . 5-مسؤولية الطبيب الجنائية في الشريعة الإسلامية ، د أسامة إبراهيم على ، دار البيارق ، عمان، الطبعة : الأولي ، 1420 هـ -1999 م. 6-الحدود الشرعية والأخلاقية للتجارب الطبية علي الإنسان : ا. د. بلحاج العربي، مجلة الوعي الإسلامي ، الكويت ، 2003 م . 7-المقدمة في فقه العصر، المستشار فضل بن عبدالله مراد: 2/704، مكتبة الجيل الجديد بصنعاء، الطبعة: الثانية، 1437هـ - 2016م. 8-اللقاحات المبتكرة، أي ضمانات قانونية وأي حدود للمسئولية، مراد بن صغير: صــ7 ، بحث بكلية القانون جامعة الشارقة (الإمارات العربية المتحدة) المجلد السادس ، العدد الأول، لسنة 2021م. 9-عمليات التلقيح الاجباري ونظام المسؤولية، عبد القادر يخلف: صــ116، مجلة الباحث للدراسات الأكاديمية، العدد 10، كلية الحقوق والعلوم السياسية. 10مسؤولية المستشفيات العمومية دراسة مقارنة، أحمد عيسى: صـ43 ،44، منشورات الحلبي الحقوقية، بيروت، 2008 ، الطبعة الأولى. 11-الأحكام المتعلقة بصناعة الدواء للدكتور عبدالفتاح ادريس ، بحث مقدم لمؤتمر " قضايا طبية معاصرة" الذي نظمته جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية بالرياض، في المدة من 25-27 / 4/1431هـ ، 10-12/4/2010م. 12-ضوابط تصنيع الغذاء والدواء في الشريعة الإسلامية للدكتور رأفت علي الصعيدي، بحث مقدم لمؤتمر الغذاء والدواء في ضوء المستجدات من منظور الفقه الإسلامي الذي نظمته جامعة الشارقة 16-17/4/2014م . 13-ضوابط الترخيص للدواء من منظور شرعي للدكتور محمد بن عبدالله بن عابد الصواط، بحث مقدم لمؤتمر" اخلاقيات صناعة الدواء الدواء من منظور إسلامي" الذي نظمته المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية بالكويت 9-11/11/2018م. ثامنا: مقالات وقرارات 1-قرار المحكمة العليا، الغرفة الإدارية، بتاريخ 17 ابريل 1972.( قضية ب. م ضد المركز الاستشفائي بالجزائر) مجلة الأحكام القضائية الجزائرية، ديوان المطبوعات الجامعية، الجزائر، صـ 59. 2-توجيه فكرة التأمين عن أضرار العلاج في المجال الطبي دراسة مقارنة، مراد بن صغير: صـ509 ، 510، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية ، العدد 27، 2019م. 3-قرار مجمع الفقه الإسلامي الدولي التابع لرابطة العالم الإسلامي قراره رقم145 ( 16 /3) بشأن العاقلة وتطبيقاتها المعاصرة في تحمل الدية، في دورته السادسة عشرة المنعقدة في دبي بدولة الامارات العربية المتحدة، 1426هـ - 2005م. 4-قرار مجمع الفقه الإسلامي الدولي رقم 67 (5/7) عام 1412هـ- 1992م، بشأن العلاج الطبي. 5-رأي الشرع في التطعيم ضد شلل الأطفال د/ علي جمعة 15/1/2003م، دار الإفتاء المصرية. 6-الزامي وليس آمنا التطعيم في الوطن العربي، 12/12/2014م ، فاطمة عيسى. 7-معارضو فكرة التطعيم ضد الأمراض لا يثقون في العلم، 19/12/2019. 8-التطعيمات الأساسية الحقيقة والخرافات التي تكتنفها، ديب حلب. موقع طب وصحة. 9-رفض تطعيمات الأطفال بين العلم والعاطفة، جريدة الرياض 19 جمادى الأولى 1438هــ. 10-لا للتطعيم د/ عبدالمجيد قطمة، مقال على موقع شبكة الانترنت تم النشر في 8/6/2014م. 11-مفاهيم خاطئة حول اللقاحات، www.historyofvaecines.eg .نشر بتاريخ 14/11/2020م. 12-بيان للتشجيع على التطعيم ضد مرض شلل الأطفال ، أمين مجمع الفقه الإسلامي د/ عبدالسلام العبادي، موقع مجمع الفقه الإسلامي بتاريخ 18/8/1430هــ. 13-حكم التلقيح ضد الأمراض، الشيخ خالد الرفاعي، موقع طريق الإسلام. 14-حكم التطعيم للأطفال، الشيخ محمد أحمد حسين، موقع دار الإفتاء الفلسطينية . 15-مجمع الفقه الإسلامي الدولي المنبثق عن منظمة التعاون الإسلامي، توصيات الندوة الطبية الفقهية الثانية لعام 2020م. 16-حكم الشرع في لقاح كورونا، جريدة الجزيرة ( الرياض) في شعبان 1442هـ - العدد 14646. 17-حقائق عن لقاح فايزر الخاصة بشركة فايزر بيونتيك تم نشرها 6/1/2021م. 18-خبراء يفسرون الآثار الجانبية للقاح كورونا، سارة حسن، تم النشر في 7/12/2020م. 'awla: marajie allugha 1-altawqif ealaa muhimaat altaearifi: zayn aldiyn muhamad almadeui baeabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayd aleabidin thuma almanawi alqahiri, ta(1031h) , ealam alkutub, altabeatu: al'uwlaa, 1410h- 1990m. 2-sir 'aelam alnubala'i: shams aldiyn muhamad bin 'ahmad bin euthman aldhahabii t (748hi) muasasat alrisalat , altabeatu: al'uwlaa 1405h -1985m 3-lsan alearbi: muhamad bin makram bin eali jamal aldiyn bin manzur al'ansari al'iifriqiu almisriu, t (711hi). dar sadir bayrut lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1410h 1990m. 4-muejam almualifina: tarajim musanifi alkutub alearabiat , eumar rida kahalat , t (1408hi) , dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut -. 5-almuejam alwasiti: 'iibrahim mustafaa , 'ahmad alzayaat , hamid eabd alqadir , muhamad alnajaar , (majmae allughat alearabiati) dar aldaewa . 6-maejam lughat alfuqaha': a .d muhamad rawasi qalei ji, dar alnafayisi- bayrut- lubnan. 7-muejam maqayis allughati: 'abi alhusayn 'ahmad bin faris bin zakariaa , t (395hi) , dar aljil bayrut lubnan 1420h 1999m , altabeatu: althaaniatu, tahqiqu: eabdalsalam muhamad harun. 8-tahadhib allughati: 'abu mansur muhamad bin 'ahmad al'azharii , t (370hi) , dar 'iihya' alturath alearabii -birut - 2001m 9-almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira: 'ahmad bin muhamad bin eali almiqrii alfayuwmi , t (770hi) , almaktabat aleilmiati, bayrut . thanyan : kutub altafsir waeulumuh 1-'ahkam alquran , 'ahmad bin eali alraazi aljasas 'abu bakr, dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut - 1405 , tahqiq : muhamad alsaadiq qamhawi. 2-'ahkam alquran ,li'abi bakr muhamad bin eabd allah abn alearabii , dar alfikr liltibaeat walnashr - lubnan , tahqiq : muhamad eabd alqadir eata 0 3-jamie albayan ean tawil ay alquran , asm almualafi: muhamad bin jarir bin yazid bin khalid altabari 'abu jaefar , dar alnashr : dar alfikr - bayrut - 1405 4-tafsir alquran aleazim , asm almualafi: 'iismaeil bin eumar bin kathir aldimashqiu 'abu alfida' , dar alnashr : dar alfikr - bayrut - 1401. 5-aljamie li'ahkam alqurani: 'abu eabd allh muhamad bin 'ahmad al'ansarii alqurtubii , t (671h ) , dar alshaeb , alqahira . thalitha: kutub alhadith 1-fid alqadir sharh aljamie alsaghir , muhamad almadeui baeabd alruwuf alminawi , matbaeat mustafaa muhamad (sahib almaktabat altijariat alkubraa bimasri), altabeat al'uwlaa (1356h 1938m) . 2-sunan abn majah : almualif : abn majah 'abu eabd allh muhamad bn yazid alqazwini, (t: 273hi) , tahqiq : muhamad fuaad eabd albaqi , alnaashir : dar 'iihya' alkutub alearabiat faysal eisaa albabi alhalabii . 3-snan 'abi dawud : almualif : 'abu dawud sulayman bin al'asheath alsajistani, t (275hi) , almuhaqiqi: muhamad muhyi aldiyn eabd alhumayd , almaktabat aleasriatu, sayda bayrut . 4-sunan altirmidhii : almualif : muhamad bn eisaa bn surat bin musaa bn aldahaki, altirmidhii , (t: 279hi) , tahqiq wataeliq : 'ahmad muhamad shakir (ju1, 2) , wamuhamad fuaad eabd albaqi (ju3) , wa'iibrahim eutwat eiwad almudaris fi al'azhar alsharif (ja4 , 5) , sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii misr , altabeat : althaaniat , 1395h 1975m. 5-sunan alnasayiyu : almualif : 'abu eabd alrahman 'ahmad bin shueayb bin ealiin alkhirasanii , alnasayiyu (t: 303hi) , tahqiq : eabd alfataah 'abu ghudat , maktab almatbueat al'iislamiat halab , altabeat : althaaniat , 1406h 1986m. 6-alimustadrak ealaa alsahihayn : almualif : 'abu eabd allah alhakim muhamad bin eabdallah aibn muhamad bin hamduih bin naeaym bin alhakam aldabiu altahmaniu alnaysaburiu almaeruf biaibn albaye (t: 405hi) , tahqiq : mustafaa eabd alqadir eata , dar alkutub aleilmiat bayrut , altabeatu: al'uwlaa , 1411h 1990m . 7-msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal : almualif : 'abu eabd allah 'ahmad bin hanbal bin hilal abn 'asad alshaybanii (t: 241hi) , almuhaqiq : shueayb al'arnawuwt eadil murshid , wakhrun , 'iishraf : da. eabd allah bin eabd almuhsin alturki , muasasat alrisalat , altabeatu: al'uwlaa , 1421h 2001m . 8-maealim alsunan , almuhdith 'abu sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim bin khataab albastii , alkhataabii , (t:388hi). ta: dar almaerifati. 9-sharh alnawawiu ealaa sahih muslim (alminhaj fi sharh sahih muslim bin alhajaju), al'iimam yuhyi bin sharaf abn miri hasan bin husayn bin hizam alnawawii alshaafieii 'abi zakariaa muhi aldiyn , t (676ha) , dar 'iihya' alturath alearabii bayrut 1392h. 10-sharah sahih albukhari, 'abu alhasan ealaa bin khalaf bin eabd almalik bin bataal albakrii alqurtubii ta(449hu) , maktabat alrushdi-alsueudiat/ alriyad 1423hi- 2002m , altabeat : althaaniatu. 11-eun almaebud sharh sunan 'abu dawud: alealaamat 'abu altayib muhamad shams alhaqi aleazim abadi , (t:1329ha). dar alkutub aleilmiat bayrut 1995m . 12-fath albari : 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalaniu alshaafieiu , t (852hi) , dar almaerifat bayrut . 13-al'iihsan fi taqrib sahih aibn hibaan : almualif : muhamad bin hibaan bin 'ahmad abn hibaan bin mueadh bin maebad , altamimi , 'abu hatim, aldaarimi, albastii (t:354hi) , tartib : al'amir eala' aldiyn eali bin balban alfarisii (t:739h), haqaqah wakharaj 'ahadithah waealaq ealayh : shueayb al'arnawuwt , muasasat alrisalat ,bayrut , altabeat al'uwlaa , 1408h 1988m. 14-altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi: al'iimam alhafiz 'abu eumar bin eabd albiri al'andalusi , (t:463h). wizarat eumum al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat almaghrib 1387hi. 15-jamie aleulum walhukm fi sharh khamsin hdythan min jawamie alkalm , al'iimam zayn aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin shihab aldiyn bin 'ahmad bin rajab alhanbali albaghdadi , (t:795h). muasasat alrisalat , bayrut - 1417h - 1997m , altabeat : alsaabieat , tahqiq : shueayb al'arnawuwt , 'iibrahim bajis . 16-subul alsalam sharh bulugh almaram min jame 'adilat al'ahkam , alshaykh al'iimam muhamad aibn 'iismaeil al'amir alyamanii alsaneanii , (t:1182ha). dar 'iihya' alturath alearabii bayrut 1973m . 17-misabah alzujajat fi zawayid aibn majat , 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'abi bakr bin 'iismaeil bin sulaym bin qaymaz bin euthman albusirii alkinanii alshaafieii (tt: 840h), almuhaqiq : muhamad almuntaqaa alkashnawii , dar alearabiat bayrut, altabeat althaaniat , 1403h . 18-almuata'a, 'iimam dar alhijrat malik bin 'anas , t (179hi) .dar 'iihya' alturath alearabii masr. 19-nil al'awtar sharh muntaqaa al'akhbar , alealaamat muhamad bin ealii bin muhamad alshuwkani , (t: 1250h). dar aljil bayrut 1973m . rabean : marajie alfiqh al'iislamii : 1 alfiqh alhanafiu 1-badayie alsanayie fi tartib alsharayiei: eala' aldiyn 'abu bakr bin maseud alkasani, ta( 58h ) , dar alkitaab alearabii bayrut - 1982m , altabeatu: althaaniatu. 2-hashiat radi almuhtar ealaa aldiri almukhtar: muhamad 'amin bin eumar bin eabd aleaziz aldimashqii alshahir biaibn eabidin , ta( 1252ha ), dar alfikr liltibaeat walnashri bayrut , 1421h 2000m . 3-alhidayat sharh bidayat almubtadi: almatn walsharh lishaykh al'iislam burhan aldiyn 'abi alhasan ealii bin 'abi bakr bin eabd aljalil alraashdanii almirghianii ,t( 593hi), almaktabat al'iislamiat , tabeat alhalabii , 1355h . 4-albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi: liabn najim zaban aldiyn 'iibrahim bin muhamad bin muhamad bin bikr bin najim , ta( 969hi ) , dar almaerifat bayrut, altabeat althaaniati. 5-tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi: fakhr aldiyn euthman bin ealiin alziyleii , (743ha) , dar alkutub al'iislamii alqahirat 1313h . 6-aljamie alsaghir li'abi eabd allah muhamad bin muhamad alhasan alshaybani, dar ealam alkutub t bayrut 1406h altabeat al'uwlaa . 7-majmae aldamanat li'abi muhamad bin ghanim bin eumar albaghdadii, t(1030hi) , dar alkutub al'iislamii. 2 alfiqh almalki: 1-altaj wal'iiklil: muhamad bin yusif bin 'abi alqasim aleabdariu 'abu eabd allah , almutawafaa sanat 897h , dar alfikr bayrut 1398h . 2-hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabira: muhamad bin 'ahmad bin earafat aldasuqii , almutawafaa sanat 1230h , alfikr - bayrut, tahqiqu: muhamad ealaysh . 3-alkharshi ealaa mukhtasar khalil: 'abu eabd allah muhamad alkharshi, almutawafaa sanatan 1101ha , dar alfikr liltibaeat bayrut. 4-mawahib aljalili: muhamad bin muhamad bin eabd alrahman almaghribi, almaeruf bialhitab , almutawafaa sanat 954ha , dar alfikr bayrut 1398h , altabeat althaaniatu. 5-alqawanin alfiqhiatu, muhamad bin 'ahmad bin jazaa alkalbi algharnati, almutawafaa sanat 741h. 6- albayan waltahsilu, 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii (almutawafaa: 520hi) haqaqahu: d muhamad hajiy wakhrun, dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan , altabeata: althaaniatu, 1408 hi - 1988 m 3 alfiqh alshaafieii: 1-'asnaa almatalib sharh rawd altaalibi: 'iimam 'ahl zamanih 'abu yahyaa zakaria al'ansari alshaafieii, almaktabat al'iislamiati. 2-rudat altaalibina: al'iimam muhyi aldiyn 'abu zakariaa yahyaa bin sharaf alnawawiu alshaafieiu , almutawafaa sanat 676h , dar almaktab al'iislamii bayrut 1405h . 3-alsiraj alwahaaj ealaa matn alminhaji: alealaamat muhamad alzahrii alghamrawi, almutawafaa sanat 1337h , dar almaerifat liltibaeat walnashr , bayrut. 4-mighni almuhtaji: muhamad alshirbini alkhatib, almutawafaa sanat 977h , dar alfikri, bayrut. 5-nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji: shams aldiyn muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad abn hamzat bin shihab aldiyn alramlii , alshahir bialshaafieii alsaghiri, almutawafaa sanat 1004h , dar alfikr liltibaeat bayrut 1404h 1984m. 6-fath aleaziz bisharh alwujiz, eabd alkarim bin muhamad alraafieii alqazwinii (almutawafaa: 623hi) , dar alfikri. 4 alfiqh alhanbali: 1-kshaf alqinae ealaa matn al'iiqnaei: mansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, almutawafaa sanat 1051h , dar alfikr bayrut 1402h . 2-almughaniy fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal: eabd allh bin 'ahmad bin qudamat almaqdisi, almutawafaa sanat 630h , dar alfikr bayrut 1405hi. 3-shrah muntahaa al'iiradat almusamaa daqayiq 'uwlaa alnahaa lisharh almuntahaa: mansur aibn yunis bin 'iidris albuhuti, almutawafaa sanatan 1051h , dar ealam alkutub bayrut 1996m. khamisa: kutab asul alfiqah. 1-maratib al'iijmae fi aleibadat walmueamalat walaietiqadat : eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm alzaahiri 'abu muhamad , (t:456h), dar alkutub aleilmiat bayrut. 2-almanthur fi alqawaeidi: muhamad bin bihadir bin eabd allah alzarkashii 'abu eabd allah ,(t:794h), ta: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat alkuayt 1405hi. 3-qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam: 'abu muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasim bin alhasan alsulami aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama' (almutawafaa : 660hi), dar almaearif bayrut - lubnan. 4-almuafaqat , 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatiu alshahir bialshaatibii (almutawafaa : 790hi), almuhaqiq : 'abu eubaydat mashhur bin hasan al silman, dar abn eafan. sadsa: kutub alqawaeid alfiqhiati: 1-al'ashbah walnazayir fi qawaeid wafurue fiqh alshaafieiati: eabdalrahman bin 'abi bakr, al'iimam jalal aldiyn alsiyuti, (t:911h), dar alkutub aleilmiati- bayrut- 1403, altabeatu: al'uwlaa. 2-al'ashbah walnazayir lizayn aldiyn bin abrahim bin muhamad almaeruf biaibn najim almisrii ta(970ha), dar alkutub aleilmiati- bayrut - lubnan , altabeatu: al'uwlaa, 1419h - 1999 m . sabea: kutub warasayil fiqhiat watibiyat waqanuniatin. 1-al'ustadh alduktur bilihaj alearabii , 'ahkam altajarib altibiyat ealii al'iinsan fi daw' alsharieat walqawanin altibiyat almueasirat , dirasat muqaranat , dar althaqafat , altabeat : al'awali , 1433h - 2012m. 2-alhudud alshareiat wal'akhlaqiat liltajarib altibiyat ealii al'iinsan : a. da. bilihaj alearabii, majalat alwaey al'iislamii , alkuayt , 2003 m . 3-khalid mustafaa fahmi, alnizam alqanuniu li'iijra' altajarib altibiyat wataghyir aljins wamasyuwliat altabib aljinayiyat walmadaniat bayn alaitifaqiaat alduwaliat waltashrieat alduwaliat waltashrieat alwataniat walsharieat al'iislamiat dirasat muqaranat , dar alfikr aljamieii, 2014m. 4-alduktur 'ahmad muhamad kanean , almawsueat altibiyat alfiqhiatu, dar alnafayis , altabeat : al'awali , 1420h - 2000m . 5-maswuwliat altabib aljinayiyat fi alsharieat al'iislamiat , d 'usamat 'iibrahim ealaa , dar albayariq , eaman, altabeat : al'awali , 1420 ha -1999 mi. 6-alhudud alshareiat wal'akhlaqiat liltajarib altibiyat ealii al'iinsan : a. da. bilihaj alearabii, majalat alwaey al'iislamii , alkuayt , 2003 m . 7- almuqadimat fi fiqh aleasra, almustashar fadl bin eabdallah muradi: 2/704, maktabat aljil aljadid bisanea'a, altabeatu: althaaniatu, 1437h - 2016m. 8-alliqahat almubtakaratu, 'ay damanat qanuniat wa'ayu hudud lilmasyuwliati, murad bin saghir: sa7 , bahath bikuliyat alqanun jamieat alshaariqa (al'iimarat alearabiat almutahidati) almujalad alsaadis , aleadad al'awwla, lisanat 2021m. 9-eamaliaat altalqih alajbarii wanizam almaswuwliati, eabd alqadir yakhlifa: sa116, majalat albahith lildirasat al'akadimiati, aleadad 10, kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiati. 10-maswuwliat almustashfayat aleumumiat dirasat muqaranati, 'ahmad eisaa: sa43 ,44, manshurat alhalabii alhuquqiati, bayrut, 2008 , altabeat al'uwlaa. 11-al'ahkam almutaealiqat bisinaeat aldawa' lilduktur eabdalfataah adris , bahath muqadim limutamar " qadaya tibiyat mueasiratin" aladhi nazamath jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiat bialriyadi, fi almudat min 25-27 / 4/1431h , 10-12/4/2010m. 12-dawabit tasnie alghidha' waldawa' fi alsharieat al'iislamiat lilduktur rafat eali alsaeidi, bahath muqadim limutamar alghidha' waldawa' fi daw' almustajadaat min manzur alfiqh al'iislamii aladhi nazamath jamieat alshaariqat 16-17/4/2014m . 13-dawabit altarkhis lildawa' min manzur shareiin lilduktur muhamad bin eabdallah bin eabid alsawati, bahath muqadim limutamari" akhlaqiaat sinaeat aldawa' aldawa' min manzur 'iislami" aladhi nazamath almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyat bialkuayt 9-11/11/2018m. thamina: maqalat waqararat 1-qarar almahkamat aleulya, alghurfat al'iidariatu, bitarikh 17 abril 1972.( qadiatan bi. m dida almarkaz alaistishfayiyi bialjazayir) majalat al'ahkam alqadayiyat aljazayiriata, diwan almatbueat aljamieiati, aljazayir, si 59. 2-tujih fikrat altaamin ean 'adrar aleilaj fi almajal altibiyi dirasat muqaranati, murad bin saghir: sa509 , 510, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiat , aleadad 27, 2019m. 3-qarar mujmae alfiqh al'iislamii alduwlii altaabie lirabitat alealam al'iislamii qararuh raqamu145 ( 16 /3) bishan aleaqilat watatbiqatiha almueasirat fi tahamul aldiyati, fi dawratih alsaadisat eashrat almuneaqadat fi dubay bidawlat alamarat alearabiat almutahidati, 1426h - 2005m. 4-qarar mujmae alfiqh al'iislamii aldawlii raqm 67 (5/7) eam 1412hi- 1992m, bishan aleilaj altabiy. 5-ray alsharae fi altateim dida shalal al'atfal da/ eali jumeat 15/1/2003ma, dar al'iifta' almisriati. 6-alzaami walays amna altateim fi alwatan alearabii, 12/12/2014m , fatimat eisaa. 7-muearidu fikrat altateim dida al'amrad la yathiqun fi aleilmi, 19/12/2019. 8-altateimat al'asasiat alhaqiqat walkhurafat alati taktanifuha, dib halba. mawqie tibi wasihatin. 9-rafd tateimat al'atfal bayn aleilm waleatifati, jaridat alriyad 19 jamadaa al'uwlaa 1438h. 10-la liltateim da/ eabdalmajid qatamat, maqal ealaa mawqie shabakat alantirnit tama alnashr fi 8/6/2014m. 11-mfahim khatiat hawl alliqahati, www.historyofvaecines.eg .nashr bitarikh 14/11/2020m. 12-byan liltashjie ealaa altateim dida marad shalal al'atfal , 'amin mujmae alfiqh al'iislamii da/ eabdalsalam aleabaadi, mawqie mujmae alfiqh al'iislamii bitarikh 18/8/1430h. 13-hukum altalqih dida al'amradi, alshaykh khalid alrafaei, mawqie tariq al'iislami. 14-hukum altateim lil'atfali, alshaykh muhamad 'ahmad husayn, mawqie dar al'iifta' alfilastinia . 15-majmae alfiqh al'iislamii alduwalii almunbathiq ean munazamat altaeawun al'iislami, tawsiat alnadwat altibiyat alfiqhiat althaaniat lieam 2020m. 16-hakum alsharae fi laqah kuruna, jaridat aljazira ( alrayad) fi shaeban 1442h - aleadad 14646. 17-haqayiq ean laqah fayzir alkhasat bisharikat fayzar biuntik tama nashruha 6/1/2021m. 18-khubara' yufasirun aluathar aljanibiat liliqah kuruna, sarat hasan, tama alnashr fi 7/12/2020m.
| ||||
Statistics Article View: 114 PDF Download: 98 |
||||